Στις 21 του Νοέμβρη η Εκκλησία μας γιορτάζει τα Εισόδια της Θεοτόκου και στο Μαρούσι δυο Ναοί τιμόυν αυτήν την εορτή. Στην οδό Αγ. Κωνσταντίνου, παρότι το μικρό εκκλησάκι γιορτάζεται και στις 21 Μαΐου Κωνσταντίνου και Ελένης καθώς έτσι έχει μείνει στην μνήμη των περιοίκων στο πέρασμα των χρόνων, στην πραγματικότητα ο ναός είναι αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου και εορτάζεται και στις 21 Νοεμβρίου.
Επίσης στο Μετόχι της Αγ. Φιλοθέης ο ερηπωμένος Ι. Ναός ανήκε στα Εισόδια της Θεοτόκου
Το Μετόχι της Αγίας Φιλοθέης
Το Μετόχι της Αγίας Φιλοθέης αποτελεί έναν από τους παλαιότερους χώρους θρησκευτικής λατρείας, συνδεδεμένος στενά με την ιστορική περίοδο της Τουρκοκρατίας, της Επανάστασης, όσο και με την ζωή και το θεάρεστο έργο, αλλά και το θάνατο της ίδιας της Αγίας Φιλοθέης.
Το Μετόχι που βρίσκεται στην περιοχή του νότιου Αμαρουσίου, ιδρύθηκε το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα από την Αγία Φιλοθέη, εξαρτώμενο από την Μονή του Αγίου Ανδρέα στην Αθήνα.
Η Αγία Φιλοθέη, κατά κόσμον Ρηγούλα ή Ροσούλα Μπενιζέλου, παρότι προερχόταν από ευκατάστατη οικογένεια ντύθηκε το μοναχικό σχήμα και ίδρυσε ένα γυναικείο Μοναστήρι στην πευκόφυτη άκρη του Αμαρουσίου, αναπτύσσοντας γρήγορα έντονο φιλανθρωπικό έργο. Στις εκτάσεις που αγόρασε οργάνωσε καλλιέργειες και απασχολούσε πολλούς φτωχούς χωρικούς που συντηρούσαν τα χωράφια με αντάλλαγμα υλική και πνευματική τροφή. Σημαντικό ήταν το έργο της Αγίας και προς τις κατατρεγμένες γυναίκες. Η Αγία Φιλοθέη υποστήριζε τις ταλαιπωρημένες γυναίκες και κυρίως τις άπορες εγκύους συντηρώντας τες έως ότου να γεννήσουν ενώ στη συνέχεια βοηθούσε τα παιδιά τους στο ορφανοτροφείο. Επιπλέον είχε ξεκινήσει να απασχολεί τις άπορες γυναίκες που ζούσαν μαζί της σε εργαστήρια υφαντικής προκειμένου να τις στηρίζει να ορθοποδήσουν.
Όμως η μοίρα που είχε επιλέξει η Αγία Φιλοθέη να υπερασπιστεί την πίστη και το Θεό την οδήγησε τελικά σε βίαιο θάνατο. Το 1588 κατά τη διάρκεια λειτουργίας και μετά από συμπλοκή η Αγία τραυματίστηκε σοβαρά από τους Οθωμανούς. Νοσηλεύτηκε για πέντε μήνες στο Μοναστήρι όπου και άφησε τελικά την τελευταία της πνοή. Το 1600 η Εκκλησία μας την αναγνώρισε ως Αγία και Μάρτυρα της πίστης μας.
Όσο για το Μετόχι υπό την προστασία της Μονής του Αγίου Ανδρέα κατάφερε να διασωθεί κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας όμως κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 υπέστη μεγάλες καταστροφές. Το 1835 το Μετόχι διαλύθηκε, η περιουσία του περιήλθε στο κράτος και εκποιήθηκε ενώ πολύ αργότερα, το 1959 ο ναός των Εισοδίων κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο. Σε μια επιφανειακή πρόχειρη εκσκαφή μέσα στο μοναστήρι «Μετόχι Καλογρέζας» σε βάθος 2,5 μέτρων βρέθηκε ένα γλυπτό επίκρανο από λευκό μάρμαρο, μεταβυζαντινών χρόνων. Αυτό καταγράφηκε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και παραδόθηκε στο Λαογραφικό Μουσείο του Δήμου Αμαρουσίου, όπου μπορεί σήμερα να το δει ο επισκέπτης.
Το συγκρότημα που αποτελούσε το Μετόχι περιελάμβανε εκτός από το ναό, κελιά και περιτοίχισμα. Σήμερα τα κελιά είναι ερειπωμένα και καλύπτονται από πυκνή βλάστηση. Το εκκλησάκι των Εισοδίων είναι μονόχωρος δρομικός καμαροσκέπαστος με τρίπλευρη αψίδα ιερού στο εσωτερικό του διατηρούνται ακόμα τμήματα από τις τοιχογραφίες. Οι πληροφορίες αναφέρουν πως εκτός από την πυκνή πευκόφυτη βλάστηση ένα κατακάθαρο ποτάμι κυλούσε λίγο έξω από το περιτοίχισμά του, το ρέμα της Ροδοδάφνης που έρχεται από το Χαλάνδρι.
Αξιοσημείωτο είναι δε και το γεγονός πως το Μοναστήρι λόγω της ύπαρξης του μέσα στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας όφειλε να έχει μέτρα προστασίας από τους Τούρκους που καιροφυλακτούσαν να το λεηλατήσουν. Έτσι οι πηγές αναφέρουν πως υπήρχε μια υπόγεια σήραγγα διαφυγής που ξεκινούσε από το μοναστήρι και κατέληγε σ’ ένα λοφάκι 400 μέτρα πιο μακριά, ωστόσο η αρχή του ακόμα δεν έχει αποκαλυφθεί. Η μυστική αυτή δίοδος εικάζεται πως υπήρχε και επί Φραγκοκρατίας και χρησίμευε ως διέξοδος διαφυγής ενώ κατά τα χρόνια των διωγμών χρησίμευσε ως καταφύγιο των Χριστιανών. Γι’ αυτό πιθανόν να υπάρχουν εκεί και θαμμένοι τάφοι και άλλα χριστιανικά αρχαιολογικά ευρήματα ενώ για την κατασκευή της σήραγγας που ήταν κτιστή και περνούσε κάτω από το ποτάμι είχαν εργαστεί ανθρακωρύχοι της Καλογρέζας ή πιθανώς λατόμοι της Πεντέλης. Ως ένα ακόμη μέτρο προστασίας του μοναστηριού ήταν οι άδειες αποθήκες. Σε έγγραφα αναφέρεται πως οι μοναχές για να προστατευτούν έθαβαν τα πιθάρια με τα σιτηρά τους σε χωράφια γύρω και έξω από το χώρο της Μονής για να μην τα βρουν οι Τούρκοι στις αποθήκες και τα λεηλατήσουν.
Σε κείμενο του 1839 από τα Αρχεία του Κράτους αναφέρονται οι εκτάσεις που είχε στην κατοχή του το μοναστήρι:
«Ελλείψεις του Πίνακος της Απογραφής και εκτιμήσεως των κτημάτων της Οσίας Φιλοθέης και Αγίου Ανδρέου.
- Το κατά την οδόν Κηφισίας και Αμαρουσίου χωράφιον ήτο περισσότερον των 62 στρεμμάτων και 800 βημάτων.
- Του εις την θέσιν Αγίας Βαρβάρας εκ στρεμμάτων 79 χωραφίου η αξία πρέπει να προσδιορισθή εις 14 δραχμάς το στρέμμα.
- Του εις την θέσιν Πέλικα ωσαύτως εις δραχ. 50 το στρέμμα
- Του εις την θέσιν Ψαλίδι χωραφίου η έκτασις ήτο περισσοτέρα των 700 στρεμμάτων, αλλ΄η εκτίμησις ήτο υπέρογκος.
- Του έξωθεν του Μετοχίου χωραφίου η έκτασις ήτο πλειοτέρα των 340 στρεμμάτων.
- Του αγρίου και Βοσκησίμου τόπου η έκτασις ήτο περισσοτέρα των 650 στρεμμάτων, αλλά η εκτίμησις ήτο κατ’ αξίαν.
Το παρόν φύλλον συνετάχθη επί των παρατηρήσεων των Κ. Κ. Χρήστου και Βασιλείου Βλάχου Κολλύγων του Μοναστηρίου επί είκοσιν περίπου έτη.
Τη 2α Νοεμβρίου 1839 Αθήναι
Ο Διοικητής Αττικής
Κων/νος Αξιώτης»
Ένα ακόμη έγγραφο του Δημάρχου Αμαρουσίου Δ. Χαϊμαντά το 1838 σημειώνει πως πέντε κελιά βρέθηκαν γκρεμίστηκαν από τον Κιουταχή καθώς είναι γνωστό από την ιστορία ότι γύρω στο 1826 ο Κιουταχής τριγυρνούσε τα χωριά γύρω από την Αθήνα και τα λεηλατούσε όταν οι χριστιανοί αρνούνταν να προσκυνήσουν, ενώ σε άλλη αναφορά γίνεται γνωστό πως μετά το 1838 το Μετόχι είχε καταστραφεί, τα κελιά ήταν μισογκρεμισμένα και η εκκλησία είχε γίνει χώρος αποθήκευσης.
Προς την Β. Διοίκησιν Αττικής
Τη 14 Ιανουαρίου 1838
Αμαρούσιον
Απάντησις της υπ’αρίθ. 88 Διαταγής σας περί κεραμιδίων του Μετοχίου Καλογρέζας.
Εις τας 13 του ενιαυτού επήγα εις το Μετόχι Καλογρέζας ομού με τον κ. Χρήστον Βλάχον. 5 δωμάτια του Μετοχίου είναι κρημνισμένα από την εποχή του Κιουτάγια. Εν δωμάτιον εκρημνίσθη τον παρελθόντα χρόνον και μόλις εσώθησαν κεραμίδια 300. Τα οποία ήταν μέσα εις την εκκλησίαν του μετοχίου.
Ευπειθέστατος
ο Δήμαρχος
Σ. Χαϊμαντάς
Δια το ακριβές της αντιγραφής
Την 17η Ιανουαρίου 1838
Ο Γραμματεύς της Διοίκησης Αττικής
Γράφει ο Νίκος Ι. Κωστάρας σε φ. της Εφημερίδας ΑΘΜΟΝΙΟΝ ΒΗΜΑ για το ΤΟ ΞΕΧΑΣΜΕΝΟ ΜΕΤΟΧΙ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ ΣΤΟ ΜΑΡΟΥΣΙ και αναφέρει «Άμα χαλαστεί ο άνθρωπος αρχίζει να σιχαίνεται τα απλά φτωχά πράγματα» τονίζει ο αξέχαστος Φώτης Κόντογλου αναφερόμενος στα «ρημοκλήσια του Μαρουσιού». Έτσι ξεχάστηκε και εγκαταλείφθηκε το ιστορικό και θρησκευτικό γραφικό μετόχι της Καλογρέζας «Τα Εισόδια της Θεοτόκου» που ίδρυσε η Αγία Φιλοθέη η Αθηναία. Μάλιστα, εκεί εξέπνευσε στις 19 Φεβρουαρίου 1589 και τιμάται η μνήμη της. Άλλωστε, στο εκκλησάκι τελείται λειτουργία και στις 21 Νοεμβρίου στα Εισόδια της Θεοτόκου. Τις υπόλοιπες μέρες ο ναΐσκος παραμένει κλειστός και το κλειδί του λουκέτου κρατεί η ιδιοκτήτρια του οικοπέδου, η οποία φροντίζει και το ναΐδριο. Είναι εγκαταλελειμμένο στη φθορά χωρίς το περιτοίχισμά του με τα εσωτερικά κτίσματα και την ειδυλλιακή αυλή. Σήμερα σώζονται μόνο η πλευρά πίσω από το ιερό, χαλάσματα από περιστερώνα και η αυλόπορτα.
Απογοητευτική η εξωτερική του εικόνα με ξεφλουδισμένους σοβάδες κι ένα κομμάτι από πλαστικό «διακοσμεί» το κυκλικό άνοιγμα επάνω από την είσοδο. Στο εσωτερικό του, τοιχογραφίες του 16ου αιώνα ανθίστανται μετά δυσκολίας και δίχως την απαραίτητη συντήρηση. Στο δεξί πλαϊνό τόξο κοντά στο ιερό εικονίζεται ο Άγιος Ανδρέας, ο οποίος μαζί με την Αγία Φιλοθέη, που παραστέκει σε ολόσωμη απεικόνιση περιβάλλει την κεντρική εικόνα των τιμωμένων Εισοδίων της Θεοτόκου. Οι τοιχογραφίες στα χαμηλότερα μέρη είναι επισκευασμένες τον 20ο αιώνα. Στα υψηλότερα μέρη, όπως η Πλατυτέρα στον τρούλο, είναι παλιότερες. Σ’ αυτές, τα μάτια είναι ξυσμένα, προφανώς από αλλόθρησκους. Αυτές οι τοιχογραφίες φθείρονται στη μάχη με το πανδαμάτορα χρόνο και την αδιαφορία της πολιτείας, της εκκλησίας και ιδιαίτερα της αρμόδιας εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων για να χαθεί όλη η ιστορική του αξία.
Μια εξιστόρηση της ζωής του Γένους από το 1500 μέχρι σήμερα. «Αυτό το εκκλησάκι το ίδρυσε η Αγία Φιλοθέη το 1581 επ’ ονόματι των Εισοδίων της Θεοτόκου, κατέστη Μονή και κατόπιν έγινε Μετόχιο της εν Αθήναις γυναικεία Μονής του Αγίου Ανδρέου (της Φιλοθέης)», όπως γράφει ο Δημήτριος Καμπούρογλου. Είναι μονόκλιτος, θολωτή, βασιλική, φέρουσα ενισχυτικές ζώνες κατά θόλο και τυφλά τόξα εσωτερικά των μακρών πλευρών. Είχε χτίσει δώδεκα κελιά, από τα οποία τα πέντε είχε γκρεμίσει το 1826 ο Κιουταχής.
Η Καλογρέζα έλαβε το όνομα από την οσία Φιλοθέη, που την αποκαλούν οι χωρικοί γενικώς κυρά Δασκάλα ή κυρά τ’ Αγγέλου Καλογρέζα, δηλ. Καλογραία. Ανοίγει για χατίρι τους το πηγάδι «ψυχικό» και ο τόπος εκεί ονομάστηκε Ψυχικό.
Η ιερά Μονή διατήρησε το χαρακτήρα και την προσφορά της μέχρι τους πρώτους χρόνους μετά την απελευθέρωση, η δε ελληνική πολιτεία μετά την επικράτηση των Βαυαρών «ευγνωμονούσα» την … διέλυσε δημεύοντας την περιουσία της (Γ.Α.Κ. φ.14). Έτσι το Μετόχι πωλείται σε ιδιώτες, στον Δ. Ποστολάκα, για μια βιβλιοθήκη. Μετά στον Δούμπα για να καταλήξει στον Ευρ. Χοϊδά που το έδωσε προίκα στην κόρη του Μαρία που παντρεύτηκε τον Κων/νο Χαροκόπο και απέκτησαν τρία παιδιά, το Βασίλη, το Θεόδωρο και τη Τζιτζίκα. Το 1895 οι ιδιοκτήτες έκτισαν το νοτιοδυτικό άκρο του ένα διώροφο πέτρινο σπίτι. Το 1935 όλη η περιοχή μπήκε στο σχέδιο με προϋπόθεση ο χώρος του αρχαίου μοναστηριού να μείνει χώρος πρασίνου. Τη δεκαετία του 1920 ο περίφημος αρχαιολόγος Αναστάσιος Ορλάνδος κήρυξε διατηρητέο Βυζαντινό μνημείο την εκκλησία που βρισκόταν στο κέντρο του Μετοχίου αλλά ο περιβάλλων χώρος μη προστατευόμενος. Έτσι το 1959 με απόφαση του Υπουργού Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, ο Ναός χαρακτηρίστηκε ως «ιστορικό διατηρητέο μνημείο» (ΦΕΚ 384-10/10/1959).»
Απόσπασμα από το βιβλίο του Δήμου Αμαρουσίου με την Εφημερίδα ΑΘΜΟΝΙΟΝ ΒΗΜΑ “Ένα κερί στις εκκλησιές του Μαρουσιού”
