Οι όροι “απώλειες πολέμου” και “παράπλευρες απώλειες ενός πολέμου” χρησιμοποιούνται συχνά σε αλληλο-συσχετισμό μεταξύ τους, αλλά υπάρχει μια διάκριση στην χρήση τους:
Οι “απώλειες πολέμου” είναι συνήθως οι απώλειες που υποφέρουν οι στρατιωτικές δυνάμεις που συμμετέχουν στη σύγκρουση, ενώ οι “παράπλευρες απώλειες ενός πολέμου” είναι οι απώλειες που επιφέρονται στους άμαχους και στις μη στρατιωτικού ενδιαφέροντος πολιτικές υποδομές, ως αποτέλεσμα των πολεμικών επιχειρήσεων, με επιπτώσεις που υπερβαίνουν τις κατευθυνόμενες στρατιωτικές συγκρούσεις και επηρεάζουν τους πληθυσμούς, τις κοινωνίες και τις οικονομίες.
Οι παράπλευρες απώλειες σε μια πολεμική σύγκρουση μπορεί να περιλαμβάνουν: Ανθρώπινες απώλειες, καταστροφή πολιτικών υποδομών, νοσοκομεία, σχολεία, γέφυρες, δίκτυα ύδρευσης και ενέργειας, ανθρωπιστικές κρίσεις και δυσκολίες στην παροχή βασικών υπηρεσιών, εκδίωξη πληθυσμών και δημιουργία προσφύγων, ψυχολογικές επιπτώσεις στους επιζώντες, μεγάλο άγχος, κατάθλιψη και στρες, οικονομικές απώλειες στην παραγωγή, το εμπόριο και την ανάπτυξη, κοινωνική διάσπαση, κοινωνικούς διχασμούς και εχθρότητες που διαρκούν και μετά το τέλος της σύγκρουσης.
Ο όρος “παράπλευρη απώλεια” δεν αναφέρεται συγκεκριμένα σε νομικά κείμενα ως έννοια με σαφή νομικό ορισμό. Αυτό που περιγράφεται συνήθως στα νομικά κείμενα είναι η έννοια των αμάχων, η προστασία τους και οι υποχρεώσεις των στρατιωτικών δυνάμεων για την αποφυγή παράπλευρων απωλειών.
Υπάρχουν ηθικοί περιορισμοί σχετικά με το ποιοι μπορούν να σκοτώσουν στρατιώτες αλλά και αμάχους εν γνώσει τους, ακόμη και σε νόμιμους πολέμους αυτοάμυνας. Είναι γενικά αποδεκτό στην ηθική φιλοσοφία ότι απαγορεύεται να σκοτώνει κανείς εν γνώσει του έναν αθώο παρευρισκόμενο, ακόμη και όταν βρεθεί σε κατάσταση που αναγκάζεται να το κάνει για να σώσει τη ζωή του.
Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ
Οι κανόνες του Δικαίου των Ένοπλων Συγκρούσεων παρέχουν κάποια προστασία για τους αμάχους, πλην όμως και οι άμαχοι μπορούν, όχι οπωσδήποτε παράνομα, να σκοτωθούν σε πόλεμο. Η «αρχή της διάκρισης» απαγορεύει τις επιθέσεις που στρέφονται κατά αμάχων, πράγμα που σημαίνει ότι είναι παράνομο να στοχεύονται σκόπιμα πολίτες. Ωστόσο, ωστόσο, άμαχοι μπορεί να τραυματιστούν ή να σκοτωθούν κατά λάθος σε στρατιωτικές ενέργειες που στοχεύουν στρατιωτικούς στόχους.
Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑΣ
Οι παράπλευρες απώλειες είναι γενικά αποδεκτή συνέπεια του πολέμου. Το Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων (LOAC) επιτρέπει στους στρατιώτες να στοχεύουν στρατιωτικούς στόχους, ακόμη και αν και υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να σκοτωθούν άμαχοι, υπό την προϋπόθεση ότι η επίθεση είναι σύμφωνη με τις απαιτήσεις της αρχής της αναλογικότητας.
Όμως, ενώ η αρχή της αναλογικότητας μπορεί να εγκρίνει νομικά τις ανήθικες επιθέσεις σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, ως αρχή εξυπηρετεί έναν ευρύτερο ανθρωπιστικό στόχο, επιδιώκοντας να μειώσει τις απώλειες μεταξύ των αμάχων, περιορίζοντας έτσι το εύρος του πολέμου. Και όσον αφορά αυτόν το ηθικό σκοπό, τρείς είναι οι προϋποθέσεις που υπάρχουν για να γίνει αποδεκτό ότι μπορεί να σκοτωθούν άνθρωποι σε πόλεμο (στρατιώτες και άμαχοι):
(1) Η μόνη ηθική δικαιολογία που υπάρχει για τη διεξαγωγή πολέμου και για τη δολοφονία ανθρώπων σε πόλεμο βασίζεται στις αρχές της αυτοάμυνας.
(2) Όλα τα άτομα, σε πόλεμο και σε ειρήνη, έχουν δικαίωμα στη ζωή και συνεπώς έχουν ηθική ασυλία από επίθεση εναντίον τους.
(3) Ένα άτομο πρέπει να κάνει κάτι ηθικά κολάσιμο για να χάσει αυτή την ασυλία, όπως είναι εάν προκαλέσει επικίνδυνη κατάσταση για την ζωή κάποιου άλλου ή εάν προβεί σε άδικη απειλή επίθεσης εναντίον του άλλου (ενεργοποιήσει δηλαδή στον άλλο το δικαίωμα της αυτοάμυνας).
Η «αρχή της αναλογικότητας» στο Δίκαιο των Ένοπλων Συγκρούσεων απαγορεύει επιθέσεις κατά στρατιωτικών στόχων εάν η επίθεση αναμένεται να προκαλέσει τυχαία βλάβη σε πολίτες ή πολιτικά αντικείμενα, που θα ήταν υπερβολική σε σχέση με το συγκεκριμένο και άμεσο στρατιωτικό πλεονέκτημα που αναμένεται από την στρατιωτική αυτή ενέργεια. Έτσι, η αρχή της αναλογικότητας επιτρέπει σιωπηρά την εν γνώσει ή προβλέψιμη (αλλά όχι εκ προθέσεως) δολοφονία αμάχων υπό ορισμένες συνθήκες.
Σημαντικό είναι ότι η αναλογία των θανάτων αμάχων προς μάχιμους έχει αυξηθεί τον τελευταίο αιώνα, ιδιαίτερα με τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς και τα βλήματα, την ανάπτυξη πιο καταστροφικών όπλων και την μεγάλη αστικοποίηση των κοινωνιών.
Το ηθικό πρόβλημα με την αρχή της αναλογικότητας είναι ότι δεν κάνει διάκριση μεταξύ αθώων και μη αθώων πολιτών.
Αναμφίβολα, πολλοί πολίτες δεν ευθύνονται για την απόφαση να διεξαγάγουν έναν άδικο πόλεμο και δεν παίζουν κανένα ρόλο στην πολεμική προσπάθεια του Κράτους τους. Είναι επομένως εντελώς αθώοι για την άδικη απειλή στην οποία τους εκθέτει η κυβέρνησή τους και διατηρούν την ηθική τους ασυλία από επίθεση. Εξωφρενικό επίσης είναι ότι σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας, η παράπλευρη απώλεια πέντε αθώων παιδιών αξιολογείται νομικά με τον ίδιο τρόπο όπως η παράπλευρη απώλεια πέντε εργατών (αθώων κι αυτών) σε εργοστάσιο πυρομαχικών.
Και σίγουρα, δεν υπάρχει καμία ηθική βάση για να σκοτωθούν εν γνώσει μας τα πέντε παιδιά.
ΤΟ ΔΟΓΜΑ ΤΟΥ ΔΙΠΛΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ ( DOCTRINE OF DOUBLE EFFECT)
Η αρχή της αναλογικότητας δικαιολογείται από πολλούς μe βάση το “Δόγμα του Διπλού Αποτελέσματος (Doctrine of Double Effect)”, μια θεωρία της ηθικής φιλοσοφίας που έχει τις ρίζες της στον Θωμά Ακινάτη. Αυτή η θεωρία αναφέρεται συχνά ως η ηθική δικαιολογία για την παράπλευρη ζημία που σιωπηρά επιτρέπει η αρχή της αναλογικότητας. Το Δόγμα του Διπλού Αποτελέσματος (DDE), δηλώνει σε γενικές γραμμές ότι μια πράξη μπορεί να επιτρέπεται ηθικά, παρά το ότι προκαλεί κακές συνέπειες, υπό τους όρους ότι:
(1) Η ίδια η κακή πράξη στοχεύει στην επίτευξη ενός ηθικού καλού.
(2) Ο δρων σκοπεύει αποκλειστικά να επιτύχει αυτό το ηθικό καλό.
(3) Η κακή συνέπεια δεν είναι το μέσον για την παραγωγή του ηθικού καλού.
(4) Τα θετικά επιδιωκόμενα αποτελέσματα υπερτερούν σημαντικά των ακούσιων αρνητικών αποτελεσμάτων.
Έτσι, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι μια επίθεση που προκαλεί παράπλευρες απώλειες δικαιολογείται ηθικά σύμφωνα με το “Δόγμα του Διπλού Αποτελέσματος (DDE)”, εάν στρέφεται μόνο εναντίον στρατιωτικού στόχου, ο επιτιθέμενος δεν έχει ως σκοπό να προκαλέσει βλάβη σε πολίτες (άμαχους) και το καλό που προκαλείται από την επίθεση (πλεονέκτημα) υπερτερεί της ακούσιας βλάβης (της απώλειας αμάχων πολιτών).
ΕΙΝΑΙ ΗΘΙΚΑ ΑΠΟΔΕΚΤΟ ΤΟ ΔΟΓΜΑ ΤΟΥ ΔΙΠΛΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ;
Υπάρχουν όμως τρία σημαντικά σημεία προβληματισμού για το Δόγμα του Διπλού Αποτελέσματος που έχει εν πολλοίς εισαχθεί και στο Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων:
1) Το Δόγμα δίνει αδικαιολόγητη βαρύτητα στην πρόθεση του δρώντα (του επιτιθέμενου δηλαδή). Ωστόσο, οι προθέσεις ενός ατόμου δεν είναι καθοριστικές για το αν μια πράξη είναι ηθικά επιτρεπτή. Μια συγκεκριμένη πράξη δεν μπορεί να είναι ηθικά επιτρεπτή είτε ηθικά απαγορευμένη, ανάλογα με τις υποκειμενικές προθέσεις του δρώντα. Είναι τα αντικειμενικά γεγονότα της κατάστασης, και όχι οι προθέσεις στις οποίες ενεργεί κάποιος, που δικαιολογούν ή όχι τις πράξεις του.
2) Το Δόγμα κάνει μια τεχνητή ή μη πρακτική διάκριση μεταξύ επιδιωκόμενης βλάβης (που απαγορεύεται) και βλάβης που απλώς πιθανολογείται ότι μπορεί να συμβεί (δυνητικά μπορεί να είναι αποδεκτή και να επιτραπεί με την στάθμιση μεταξύ λίγου κακού και για πολύ καλό που εισάγει το δόγμα). Το πρόβλημα είναι ότι το δόγμα δεν κάνει ηθική διάκριση μεταξύ του να ενεργείς με πρόθεση να προκαλέσεις βλάβη σε αμάχους και να ενεργείς με γνώση ότι οι ενέργειές έχουν στρατιωτικό στόχο πλην όμως μπορεί να προκαλέσουν μη ηθελημένη βλάβη σε άμαχους. Επιπλέον, οι προθέσεις κάποιου που στοχεύει, δεν μπορούν να προσδιοριστούν ή να διαχωριστούν με την ιδιαιτερότητα της στάθμισης που απαιτεί το δόγμα αυτό, δεδομένης της σκοπούμενης ευελιξίας πίσω από την οποία καλύπτεται η ανθρώπινη πρόθεση αλλά και της πολυπλοκότητας των συνθηκών και των ερμηνειών που συνθέτει το ανθρώπινο μυαλό για να έχει εσωτερική δικαιολόγηση και ισορροπία όταν δρα έτσι.
3) Τρίτον, ακόμα κι αν δεχθούμε τον ωφελιμιστικό λογισμό που είναι ενσωματωμένος στο “Δόγμα του Διπλού Αποτελέσματος (DDE)”, η αρχή της αναλογικότητας του Δικαίου των Ενόπλων Συγκρούσεων απαιτεί την εξισορρόπηση δύο μη συγκρίσιμων αξιών (στρατιωτικό πλεονέκτημα και πολιτική ζωή). Το στρατιωτικό πλεονέκτημα δεν είναι ένα ηθικό αγαθό αυτό καθαυτό, αλλά μάλλον ένα μέσο για την επίτευξη ενός ηθικού αγαθού (αυτοάμυνας, ανάσχεσης επιθετικότητας, αποκατάστασης της ειρήνης κλπ) . Η εξισορρόπηση που απαιτείται από το Δόγμα (DDE) θα απαιτούσε επομένως μια αξιόπιστη συγκριτική αξιολόγηση των τελικών στόχων ενός πολέμου (και του συνολικού ηθικού καλού που θα δημιουργούσε η νίκη), και όχι απλώς του αναμενόμενου στρατιωτικού πλεονεκτήματος. Ωστόσο, τέτοιες εκτιμήσεις δεν μπορούν πρακτικά να υπάρξουν έγκαιρα και αξιόπιστα ώστε να αποτελέσουν εργαλείο για την επαρκή αξιολόγηση της αναλογικότητας.
ΚΑΤΑΛΗΓΟΝΤΑΣ
Εν ολίγοις, το Δόγμα της Διπλής Αποτελεσματικότητας δεν μπορεί να ξεπεράσει τον ηθικό περιορισμό να σκοτώνει ένας ισχυρός τακτικός στρατός αθώους άμαχους στον πόλεμο, πόσο μάλλον όταν γνωρίζει με βεβαιότητα ότι θα πεθάνουν χιλιάδες.
Και οπωσδήποτε αυτό δεν θεωρείται παράπλευρη απώλεια.
ΣΗΜ: Από την πρώτη στιγμή της σύγκρουσης είχα επισημάνει την απαίτηση εμπλοκής του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για να ελέγξει τα πιθανά εγκλήματα πολέμου από κάθε πλευρά. Και είχα επισημάνει επίσης ότι επειδή οι διώξεις είναι κατά προσώπων και όχι κατά κρατών, θα έπρεπε να υπάρξει συγκεκριμένη ανάθεση σε ικανούς παρατηρητές για να διαπιστωθούν τα πιθανά αυτά εγκλήματα. Όπως ανακοινώθηκε από το ΔΠΔ το έργο αυτό αναλήφθηκε έστω και με καθυστέρηση.
